Türkiye’de bir ilk: Romeika sözlüğü yayınlandı

Trabzon’un ilçeleri Dernekpazarı, Çaykara, Sürmene ve Tonya’nın 20 köyünden ve yaklaşık 70 kişinin katkısıyla hazırlanan Romeika-Türkçe sözlüğü Heyamola Yayınları tarafından yayınlandı.

Yüzyıllardır yazılmayı bekleyen Romeika (Trabzon Rumcası) sözlüğü Heyemola Yayınları tarafından bu hafta yayınlandı. Sözlüğe danışmanlık yapan ve bir de önsöz yazan Oxford Üniversitesi Modern Yunanca Emeritus Profesörü Peter Mackridge şunları not düşmüş:

“Karadeniz Rumcası şu anda tehlikede olan yani yok olma tehdidi altında bir dil olarak tasnif edilmektedir. Her bir dilin dünyayı görme ve hissetmeye dair kendine özgü bir yolu vardır. Dolayısıyla dünya dillerinin toplamı, insanlığın toplam tecrübesine eşittir. Karadeniz Rumcası bütün bir kültürün açıklayıcısı, hissiyatı, bilgisi, bakış açısı ve fikriyatıdır. Bu kültür Karadeniz dışındaki Helen kültüründen çarpıcı biçimde farklıdır, ancak Türkiye’nin geri kalanındaki kültürden de farklıdır. Tehlike altındaki bir dil, tehlike altındaki bir tabiat varlığı gibidir; bir dil yok olduğunda, insanlık kültürünün zengin çeşitliliği ve tecrübesi azalır ve fakirleşir, tıpkı tabiatta bir tür yok olduğunda tabiatın çeşitliliğinin azalması gibi. Tüm bunlar Vahit Tursun’un sözlüğünün zamanlamasının ne kadar yerinde olduğunu açıklıyor sanırım. Bu eser, bölgenin çok kıymetli Rumca söz varlığı ve gramer hazinesini muhafaza edecek ve halen konuşabilenlerin bu dili bütün tafsilatıyla kullanmayı sürdürmelerini teşvik edecektir.”

Yayın yönetmeni Ömer Asan, sözlüğün “Türkiye’de bir ilk olduğunu, yalnızca bu dili konuşanlara değil Türkiye’deki dil bilimcilere, tarihçilere, coğrafyacılara, halk bilimcilere ve Karadeniz hakkında araştırmalarda bulunanlara da önemli katkılar sunacağını” belirtiyor.

Romeika (Trabzon Rumcası) Nerelerde Konuşuluyor?

Romeika bugün Trabzon ve çevresinde hala konuşulmakta. Yunancanın en eski lehçesi. Her Romeika yazısının klişesini biz de tekrarlayalım: Bugün Trabzon köylüsü Sokrat ve Platon’un dilini konuşuyor. Peki bu dil nerelerde konuşuluyor?

Elimizde “resmi” veya bir akademik saha çalışması yok. Bildiğimiz kadarıyla Of’ta 4, memleketim Çaykara-Dernekpazarı’nda 39, Sürmene’de 5 köy Trabzon Rumcasını konuşuyor. Maçka ve Tonya’da da bu dili konuşan köyler var. Trabzon’dan coğrafî ve başka sebeplerden Türkiye’nin başka illerine dağılan Trabzonlular da bu dili konuşmaya devam ediyor. Hatay Kırıkhan, İmroz’da Şahinkaya köyü, Van’a bağlı Özalp ilçesi, Erzincan ve Kıbrıs’ta bu dil konuşulmaya devam ediyor. Ve elbette Yunanistan’da yaşayan Karadeniz kökenliler…

Rumca konuşan Müslümanlar

Peter Mackridge “Karadeniz’de halen Rumca konuşanların çoğunluğunun, Osmanlı döneminde Ortodoks Hıristiyanlıktan İslam’a geçenlerin ardılları” olabileceğini yazıyor. Özellikle Of ve bölgesinde İslam’ın yaygınlaşmasının Rumca sayesinde olduğunu unutmayalım. Trabzon Vakfı’nın bastığı ve Kudret Emiroğlu’nun çevirdiği “Trabzon Vilayeti Salnamesi / 1888”de Kaza-i mezkür ahalisinin lisan-i mader-zatları (anadilleri) Rum lisanı olup İslam’ı da Hıristiyan’ı da hala bu lisan ile tekellüm ediyorlar” diye yazar.

Yerel tarihçiliğin en güzel örneğini sergileyen ve 70 yaşından sonra arşivlerle cenge giren Hasan Umur ise şöyle yazıyor: “… Ancak teessüre şayan cihet, bu havali halkı tamamen Müslüman olup Türkleştikten sonra medreseleri ile, camiler ile, ilim ve irfanları ile kazada mümtaz bir mevki aldıkları halde – zamanımıza kadar – hala yabancı bir dili hâkim bir durumda tutmalarıdır…”

Son günlerde kanıtlanmaya muhtaç bir iddia ise Arapça ezan yasaklandığında Of ve Solaklı vadisi hattında Türkçe ezan yerine Rumca ezan okunduğudur. Araştırılmaya değer bir konudur. Kendi adıma okuduğum kaynaklarda böyle bir durumla karşılaşmadım. Fakat sözlü tarihin gücüne inanan bir insanım.

Ayrıca resmi bir veri olarak söylemeden geçmeyelim, 1965 yılında Trabzon’da yapılan nüfus sayımında 4565 kişi anadilini Rumca olarak beyan etmiştir.

Son olarak Vahit Tursun “İslam’ın Anadolu’da yayılışında kullanılan en önemli ana dilin Romeika (Trabzon Rumcası) olduğunu” ifade ediyor.

Sözlük ve Vahit Abi

Bugün silikleşen/hatırlanmayan ve köklerinden ziyade biçimi ile var olmaya çalışan, ezberi bir inancın besmelesi gibi tekrarlayan, tarihsel hazinesinin değil de kaba yanının lanse edilmeye çalışıldığı bir Karadeniz kimliği var. Vahit Abi tam bunun karşısındadır. Helenizm’in polemikçi yönünü bir yöntem olarak kullanan, kendi yolunu biraz kırarak bazen düşerek çokça da sinirlenerek yolunu açan bir aydın. Ömrünü kaybolmakta olan bir dilin sözlüğüne adayacak kadar cesur. Bu satırların sahibi Tursun’u sadece sözlük çalışması dışında “Karadeniz’in Kaybolan Kimliği,” “Karardı Karadeniz,” “Temel Kimdir?,” “Kardeş Diller” ve “Yeşilden Maviye” gibi çalışmalara yaptığı katkılardan da tanıyor. Ayrıca Trabzon köy adları üzerinden yaptığı mikro toponim çalışmalar çoktan basılmayı hakkediyor. Karadeniz bölgesinde İlyas Karagöz ile cisimleşmiş “organik aydın” kervanı bugün Vahit Abi’de vücut bulmuştur.

Vahit Tursun bu sözlük için ömrünü verdi. Abarttığımız düşünülmesin lütfen. Karınca gibi çalıştı. Son iki yılda yapılan eklemeler ile yılan hikayesine döndü. Benim için “sırdı” artık sözlük. Ha bugün ha yarın derken, bugünleri gördük. Trabzon Rumcasının artık bir sözlüğü var.

Bugün Türkiye’de UNESCO tarafından belirlenen kaybolmakta olan 15 dil var. Romeika bunlardan birisi. Yayınlanan bu sözlük hem kaybolmakta olan bir dilin, hem bir coğrafyanın hafızasının, hem de bir insan hayatının özetidir.