Türkiye’de Lazlar nerede yaşar

Can Gödel

Son günlerde Laz “aydınları” arasında moda oldu “herkes Lazlar hakkında yazıyor ama ben başka açıdan yazacağım” ve çok genel bir başlıkla LAZLAR diye makaleler yazıp hem yalan yanlış hem de bilinçli manipülasyon yazıları yazmaları ve bazılarını da Laz husumeti olanların tavsiyesi ile yazmaları. Burada aydın kelimesi tırnak içinde çünkü Laz aydınlarını tenzih ederim. Şimdi bu geleneğe kısmen uyup ben de diyeyim değişik açıdan, daha lokal bakarak ve sadece Türkiye’de nerede yaşarlar konusuna odaklanarak bir yazı kaleme alacağım. Amacım bu konuda derli toplu yazılmış ve tek yazıda okuru tatmin eden bir makale olmaması.

Diğer yandan da daha önce yayınladığım Lazları, tarihleri, dilleri ve hatta mitolojik açıdan ele alacağım yazı dizisinin ilk makalesi olacak. Ayrıca hatırlatayım yazı dizim bir tarihsel sıralama (kronolojik) ve konular kümesi olmayacak. Dağınık bir sırada yazacağım ama bittiğinde derlenebilecek ve bir bütünü oluşturacak.

Türkiye’de Lazlar
Türkiye’de Lazların nerede yaşadığını anlatmadan önce çok kısa bir neden sonuç ilişkisine girmek gerekiyor. Türkiye’de Lazlar kendi yurtlarının dışında da yaşıyor bunun nedenleri çeşitlidir. Belirli başlıklarda toplayalım:

1- Osmanlı döneminde askeri, ekonomik ve siyasi nedenlerden kaynaklı göçler
2- Osmanlı – Laz savaşları ve Laz isyanları sonrası imparatorluğun zorunlu göçleri
3- Osmanlı – Rus savaş (lar)ı neticesinde zorunlu göçler
4- Cumhuriyet kuruluşu ve sonrasındaki ekonomik, siyasi ve sosyal nedenlere dayalı göçler.

Benim tespit edebildiğim bugün Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde yaşayan Lazların oralarda olma gerekçelerinin en genel nedenleri bunlardır. Elbette bu bölgeler dışında bir de kendi ana yurtları Lazona’da yaşıyorlar.
Bir diğer ele alacağımız konu da Laz sanılan şehirler ve bu şehirlerin neden Laz olmadığı konusu. Buna hem yazı içinde değineceğim hem de bir başlık altında da açıklayacağım.

LAZONA – LAZİSTAN ve OSMANLI LAZİSTANI
Öncelikle bugün Türkiye sınırları içinde kalan Laz yurdu Lazona neresi iyi anlamak için bazı farklılıkları da ortaya koymak lazım. Lazona ismen tartışmalara neden olsa da bugün Lazların Türkiye’de yaşadığı ve özellikle aydın, genç neslin tabir ettiği isimle Laz yurdunu tarif eder. Eskiler Lazistan derler ancak bu Lazistan ile Lazona aynı şeydir aynı coğrafyayı ifade eder.

Osmanlı Lazistanı ise siyasi bir terimdir, Lazonadan daha geniş ve Osmanlının yönetimsel tanımladığı bir sancaktır mesela Lazona’ya dahil olmayan Rize o Sancak Lazistana dahildir. Rize bir Laz şehri değildir ama Sancak Lazistanın merkezi dahi olmuştur.

Pekâlâ bugün Lazların yurdu dediğimiz Lazona Türkiye’deki hangi illeri kapsar? Bu sorunun cevabı Çok kısa. Rize’nin doğu sahil kasabaları ve Artvin’in sahil kasabalarıdır. Yani sadece iki şehir ve Rize’ye yaklaşık 40 km uzaklıktaki Melyat Deresinden başlar, Sarp sınır kapısında Türkiye’de kalan batı Lazona biter sınırdan ötesi Doğu Lazona yani Doğu Lazistan başlar. Bu da ayrı bir yazı konusudur. Şimdi Rize ve Artvin’deki hangi kentler Laz kentleri ona bakalım:

LAZONA – LAZLARIN ANAYURT PARÇASI OLARAK
Rize’ye bağlı
• Atina (Pazar)
• Art’eşeni (Ardeşen)
• Vija (Çamlıhemşin)
• Vi3e (Fındıklı)
Artvin’e bağlı
• Xopa (Hopa) – Noghedi (Kemalpaşa)
• Arkabi (Arhavi)
• Sarpi (Sarp) – Sarpi köyünün yarısı Türkiye sınırlarında yarısı Gürcistan sınırları içindedir
• Çxala – Borçxa (Çxala vadisi ve Borçka)
(Tek tek nahiyeleri yazmıyorum)

Batumi – Batum ise sınırın hemen karşısında eski bir Laz kenti

Bu kentler dışındaki yerler ya eskiden Laz kenti olsa da bugün Laz kenti değil ve Laz nüfusu yerli değil göçmendir, Laz kökenli olsa da asimile olmuştur.

OSMANLI DÖNEMİ EKONOMİK VE ASKERİ / OSMANLI LAZ SAVAŞLARI (İSYANLAR) NEDENLERİ İLE GÖÇLER
Bunların en belirgini vergiler ve din değiştirmeme amaçlı Trabzon ve havalisine göçen ve Hristiyanlığını bir Pontus Rum gibi yasamaya razı olanlardır. Bu nüfus artık Laz olarak yaşamıyor ancak bölgede az da olsa kendini Laz olarak ifade edenlerin bir kısmı bunların torunları.
Diğer yandan son Laz isyanı olarak bilinen ve 1810’lardan 1840’a kadar süren Tuzcuoğlu isyanlarının Lazların yenilgisi ile sonuçlanması ile Marmara ve Balkanlara sürülen Tuzcuoğulları ve onları destekleyen aileler. Bunların büyük kısmı kendini artık balkan kökenli sanmaktadır. Anadolu’nun bazı kentlerindeki Laz nüfusu da bunlardan oluşur ama tespiti çok zordur. Haliyle bu başlık altında ele aldığımız Lazlar büyük oranda asimile olmuş ve kaybolmuştur.

OSMANLI RUS PAYLAŞIM SAVAŞI NEDENİYLE ZORUNLU GÖÇ NEDENİYLE YERLEŞİMLER
Lazların Lazonadan sonra hatta daha fazla nüfusunun yaşadığı yer Marmara bölgesi ve İstanbul’dur. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı süreci ve sonrasında daha çok Batumi, Hopa ve Arhavi civarından göç ederek yerleştikleri başta İstanbul ve Gölcük, Yalova, İzmit, Kocaeli, Sapanca, Kocaeli, Karamürsel, Karasu, Düzce, Akyazı, Akçakoca, Baruthane, Vezirköprü, Ladik , Kavak, Havza gibi yerlerde yaşamaktadırlar.

Ancak bu göç sırasında yol üzerinde en az Giresun olmak üzere Samsun, Tokat, Ordu, Zonguldak gibi orta ve batı Karadeniz kentlerinde de Laz yerleşimleri olmuştur. Özellikle Tokat diğer orta Karadeniz kentlerine göre daha çok Laz nüfusu olan şehirdir ama Marmara’ya kıyasla yok denecek kadar azdır.

Marmara bölgesi Laz nüfusu tahminlere göre Lazonadan fazla olabilir. Hatta bazı köylerin Lazonadan daha fazla dili koruduğu bir gerçek. Bunun bir nedeni Lazların kapalı bir toplum olması ve yabancı bir coğrafyada daha da koruyucu bir hal alması olabilir.
Bunlara ek olarak Kayseri, Gümüşhane ve hatta Adana’ya kadar inenler vardır bu göçler sırasında. Ancak hem bu nüfus çok azdır hem de bu yazının amacı tüm kentleri ve köyleri tek tek yazmak değil.

CUMHURİYET DÖNEMİ LAZ NÜFUS GÖÇÜ
Cumhuriyet ilanıyla birlikte yönetime hâkim olan Kemalizm tek ulus yaratma anlayışı çerçevesinde “Lazistan Sancağı” lâğvedildi. “Lazistan Sancağı” içinde yer alan günümüzün Atina (Pazar), Art’eşeni (Ardeşen), Vi3e (Fındıklı), Vija (Çamlıhemşin) ilçeleri Rize iline; Arkabi (Arhavi) ve Xopa (Hopa) ilçeleri Artvin (Dönem içinde ilin başta Rize merkezli daha sonra Artvin’in merkez olduğu Çoruh vilayeti olarak oluşturulan siyasi gelişmeler de yine Lazların bölünmüş kalması planları ile alakalıdır- 20 yıl süreyle kullanılan Çoruh adı 1956 yılında Artvin olarak değiştirilmiştir.) iline bağlandı. Bu yöredeki tarihsel yerleşim birimlerinin adları değiştirildi. Lazistandaki yerleşim isimleri değişimi ülkedeki en yüksek oranlardadır.

Kemalistlerin ilk yıllardaki baskıcı tutumu ve ekonomik olarak Laz kentlerine yatırım yapmaması, Laz kentlerinin il yapılmaması kendi iç ekonomilerinin gelişmesine engel oluşturmuş ve büyük bir Laz nüfusu da bu nedenlerle İstanbul, Ankara ve İzmir’e göç etmiştir. Kemalistlerin coğrafya ve nüfus ile bu kadar çok oynama nedeni bir yandan Sovyetlere karşı pozisyon alma bir yandan da Lazların ulusal bilincini yok etmek ve Türk ulusallaşma politikalarını oturtmaktır. Haliyle cumhuriyet dönemi göçleri temelde ekonomik ve siyasidir demek mümkündür ve göçen nüfusun da ağırlıklı olarak büyük kentlere yerleştiği doğrudur.

SONUÇ OLARAK
• Her ne kadar yazıda Marmara bölgesi ve diğer illere göçleri kısaca ele almış olsak da bu yazının asıl konusu Lazların Türkiye’de kalan Karadeniz kıyısındaki asıl otokton yani tek kadim halk olarak yaşadıkları bölgenin Lazona olmasıdır. Lazona da Rize’ye bağlı Atina (Pazar), Art’eşeni (Ardeşen), Vija (Çamlıhemşin), Vi3e (Fındıklı) ve Artvin’e bağlı Arkabi (Arhavi), Xopa (Hopa) – Noghedi (Kemalpaşa), Çxala – Borçxa (Çxala vadisi ve Borçka) ve Sarpi (Sarp) – Sarpi köyü ile biten bölge olduğudur.